مساله برهم زدن برجام و تحریم دوباره ایران٬ از همان روزهایی که به شکل کج‌دار و مریز در مبارزات انتخاباتی آمریکا مطرح بود تا روزی که دونالد ترامپ٬ سند خروج کشورش را از این توافق امضا کرد٬ با معمایی بزرگ روبه‌رو بود: عدم همراهی اتحادیه اروپا برای تحریم دوباره ایران.

برای اتحادیه اروپا٬ برجام یکی از دستاوردهای دیپلماتیک با پرستیژ بود که به رغم اثرات فرامنطقه‌ای٬ با نقش پررنگ بروکسل شکل گرفته بود؛ موقعیتی ویژه که در دیگر مناقشات مهم خاورمیانه مانند مذاکرات سوریه یا جنگ یمن هرگز نصیب اتحادیه اروپا و دستگاه دیپلماسی‌اش نشد.

بیشتر بخوانید:

این نهاد فراملی از همان ابتدا – حتی از زمانی که مساله در حد شعارهای سیاسی بود – به صراحت اعلام کرد که طرفدار حفظ برجام است و تحریم دوباره ایران را بر نمی‌تابد. به همین دلیل اندکی بعد از خروج آمریکا از برجام٬ اظهارنظرهای مقام‌های اروپایی درباره راههای مقاومت در برابر دونالد ترامپ آغاز شد.

و در وانفسای ابراز تردیدها درباره چگونگی مقاومت اروپا در برابر آمریکا و اینکه اصولا آیا چنین کاری شدنی است٬ برخی سیاستمداران اروپایی به تجربه کوبا و اختلاف نظر مشابه در دهه ۹۰ اشاره می‌کردند. در اختلاف‌نظر بر سر کوبا نیز٬ مساله تحریم و جریمه شرکت‌های اروپایی٬ به یک بحران دیپلماتیک و حتی شکایت و دادگاه انجامید.

دعوای اروپا و آمریکا بر سر کوبا چه بود و در زورآزمایی قبلی دو قطب اقتصادی جهان در دو سوی اقیانوس اطلس٬ چه کسی در نهایت برنده شد؟

تحریم کوبا

تحریم و محاصره اقتصادی کوبای کاسترو توسط آمریکا٬ در فاصله‌ای کوتاهی بعد از انقلاب کوبا آغاز شد و برای دهه‌های متوالی ادامه یافت. در آن زمان٬ مساله تحریم کوبا در زمینه جنگ سرد و جهان دو قطبی بعد از جنگ دوم٬ معمای بزرگی نبود. خط کشی غرب و شرق٬ تکلیف اروپای دو تکه را نیز روشن می‌کرد.

کار از جایی پیچ خورد که شوروی و بلوک تحت حمایتش در اروپا فروپاشید٬ اما فیدل کاسترو٬ به رغم بی‌پولی مهلک ناشی از فروپاشی بلوک کمونیستی٬ سرجایش باقی ماند. در عین حال عمق بحران اقتصادی کوبا به این گمانه دامن زده بود که روزهای قدرت کاسترو نیز مانند باقی کمونیست‌های جهان٬ به شماره افتاده و دیر یا زود به آخرش می‌رسد.

در چنین فضایی٬ واشنگتن از هیچ فرصتی نمی‌گذشت و تلاش‌ها برای زدن ضربه نهایی به رژیم کاسترو افزایش قابل توجهی یافت. آمریکا بر تحریم کوبا پافشاری می‌کرد و در تلاش بود تا نگذارد سرمایه‌گذاری خارجی کشورهای ثروتمند اروپایی به فریاد کاسترو برسد.

در سال ۱۹۹۱ ریکاردو آلارکن٬ سفیر کوبا در سازمان ملل٬ در سخنرانی‌اش در مجمع عمومی سازمان ملل گف که آمریکا موفق شده در ۲۷ معامله دولت کوبا با شرکت‌های بزرگ خارجی اخلال ایجاد کند. چنانکه اندرو زیمبالیست٬ اقتصاددان آمریکایی در کتاب “کوبا در سیستم بین‌المللی” نوشته است٬ در این زمان شرکت‌های بریتیتش پترولیوم٬ رویال داچ شل و توتال علاقه‌مند بودند که هر چه سریعتر وارد بازار کوبا شوند.

در سال ۱۹۹۲ نیز دولت کوبا با دو سرمایه‌دار مکزیکی دو قرارداد صنعت نساجی به ارزش نیم میلیون دلار امضا کرد که عملا می‌توانست نشانه‌ای باشد از باز شدن درهای اقتصاد این جزیره کوچک دریای کارائیب و فرصتی برای تضعیف تحریم‌های تاریخی آمریکا.

آمریکا اما خیال کوتاه آمدن نداشت. “قانون دموکراسی کوبا” که در سال 92 در کنگره آمریکا تصویب شد٬در واقع راهی بود برای سخت‌گیری بیشتر در زمینه تحریم٬ بستن منافذ قانونی هرگونه سرمایه‌گذاری شرکت‌های آمریکا در کوبا و سخت‌تر کردن امکان ارسال پول توسط کوبایی‌های مهاجر به کشورشان.

اما کماکان کاسترو در کوبا خیال سقوط نداشت. این‌بار برخی منتقدین رژیم کوبا انگشت اتهام را متوجه اروپا کردند که شرکت‌هایشان – هر قدر اندک اما به شکلی حیاتی و سرنوشت‌ساز – در کوبا سرمایه‌گذاری می‌کردند. ابتکار بعدی قانونگذاران آمریکایی٬ تلاش برای قطع همین آب باریکه بود و بدین ترتیب در سال 1996 قانونی تصویب شد که بر اساس آن٬ آمریکا می‌توانست شرکت‌های خارجی را به دلیل معامله با کوبا جریمه کند.

مقاومت اروپا

به رغم خبرهای دیگری که در تصویب قانون سال ۹۶ موثر بودند (به ویژه سرنگونی هواپیمای یک سازمان غیردولتی کوبایی‌های مهاجر به فلوریدا توسط رژیم کاسترو که موج محکومیت بین‌المللی به همراه داشت)٬ اتحادیه اروپا به قانون جدید آمریکایی‌ها روی خوش نشان نداد. علاوه بر منافع اقتصادی٬ احتمال باز شدن درهای اقتصاد کوبا به روی جهان آزاد٬ افزایش ورود توریست به این کشور و پایان یافتن انزوای این کشور٬ از جمله مسایلی بودند که نه فقط برخی کشورهای اروپایی٬ بلکه بسیاری کشورهای آمریکای لاتین را ترغیب می‌کرد تا با تحریم کوبا مخالفت کنند. حتی برخی ناظران از احتمال سرعت گرفتن اصلاحات در این کشور در صورت پایان تحریم‌های کمرشکن واشنگتن نیز سخن می‌گفتند.

اما به طور مشخص درباره قانون جریمه شرکت‌های خارجی توسط آمریکا٬ استدلال اروپایی‌ها این بود که واشنگتن در حال تعیین تکلیف برای جهان است و چنین کاری در حوزه اختیار کنگره آمریکا نیست. آمریکایی‌ها – در شرایطی که به وضعیت امروز تحریم ایران بی شباهت نیست – استدلال می‌کردند که شرکت‌های خواستار معامله با کوبا می‌توانند بین بازار کوبا و آمریکا٬ یکی را انتخاب کنند.

از اینجا اختلاف نظر اتحادیه اروپا و آمریکا بر سر تحریم کوبا آغاز شد؛ اختلافی که تا امروز ادامه یافته و در این سالها٬ فراز و فرود بسیاری داشته است.

یکی از نخستین ابتکارهای کمیسیون اروپایی در سال ۹۶ برای مقاومت در برابر تصمیم کنگره آمریکا٬ طرح شکایت رسمی در سازمان جهانی تجارت (WTO) بود. اروپایی‌ها می‌گفتند که قانون جدید آمریکا٬ برخلاف پیمان‌نامه این سازمان و تعهد واشنگتن مبنی بر برخورد منصفانه با شرکت‌های خارجی است. بر اساس قوانین داخلی سازمان تجارت جهانی٬ در زمان اختلاف نظر میان اعضا٬ این سازمان می‌تواند دیوان حکمیت تشکیل دهد و تصمیمات این دیوان نیز الزام‌آور است. به همین دلیل دیوان حکمیت مخصوصی برای شکایت اروپا از آمریکا تشکیل شد و بررسی این پرونده آغاز شد. اما این پرونده در نهایت به جایی نرسید و بعد از یکسال٬ اروپا از پیگیری این شکایت منصرف شد.

با این حال مقاومت در برابر آمریکا با ابعادی جهانی دنبال شد و دستکم در یک مورد پارلمان مکزیک نیز با تصویب قانونی٬ تدابیر مشابهی را علیه شرکت‌های آمریکایی پیش‌بینی کرد. این ابتکار عمل که ظاهرا به نگرانی‌هایی در میان شرکتهای آمریکایی دامن زد٬ موجب شد تا برخی کشورهایی اروپایی نیز تهدید کنند که در صورت جریمه شدن شرکتهایشان توسط آمریکا٬ به همین شکل با واشنگتن مقابله به مثل خواهند کرد.

در نهایت٬ مجموعه عواملی چون شکایت رسمی و تهدیدهای لفظی موجب شد تا دولت وقت آمریکا نه تنها از سخت‌گیری همه جانبه خود برای تحریم کوبا کوتاه بیاید که دو سال بعد٬ چنانکه نیویورک تایمز در آن زمان گزارش داده “با هدف دلجویی از اتحادیه اروپا”٬ تحریم سه شرکت اروپایی را که با ایران معامله کرده بودند٬ لغو کند. واشنگتن همچنین پذیرفت که از بار تحریم کوبا بکاهد.

آنگونه که نیویورک تایمز درسال 98 گزارش داده٬ در مقابل اتحادیه اروپا و روسیه نیز تعهد کردند که بر صادرات تکنولوژی و اسلحه به ایران٬ نظارت سخت‌گیرانه‌تری اعمال کنند.

به بیان دیگر آنچه از ماجرای رویارویی آمریکا و اروپا در دهه ۹۰ بر سر کوبا در خاطره‌ها ماند٬ عقب‌نشینی واشنگتن در برابر مقاومتی است که در آن زمان به شکل گسترده‌ای علیه مصوبات کنگره شکل گرفت. یا ساده‌تر: آمریکا باخت.

در نهایت اختلاف نظر آمریکا و اروپا بر سر کوبا در قرن ۲۱ نیز ادامه یافت و به جز دوره کوتاهی بین سال‌های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۸ که سرکوب مخالفان توسط رژیم کاسترو موجب شد تا اتحادیه اروپا نیز به تحریم کوبا بپیوندد٬ تا امروز٬ راه دو قطب اقتصادی دو سوی اطلس در برابر کوبا٬ دو مسیر متفاوت بوده است. اما سخت‌گیری واشنگتن برای محاصره اقتصادی کوبا هرگز ابعاد فوق‌العاده‌ای به خود نگرفت.

نقل از بی بی سی