درباره حمایت مالی که [گروه] “دولت اسلامی” (داعش سابق) از سوی هوادارنش به ویژه در کشورهای عرب خلیج فارس دریافت می کند تاکنون مطالب زیادی گفته و نوشته شده است.

بخش اعظم این اتهام ها از جانب کسانی که در سوریه و عراق با دولت اسلامی می جنگند متوجه قطر، ترکیه و عربستان سعودی است. اما حقیقت در این باره اندکی پیچیده تر است و نیاز به تحقیق بیشتر دارد.

این درست است که برخی افراد ثروتمند از کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس گروه های بنیادگرا در سوریه را حمایت مالی کرده اند. در بخش اعظم سال ۲۰۱۲ و ۲۰۱۳ آنها این فرمول ساده را دنبال می کردند: با چمدان های پول به ترکیه می رفتند و به راحتی میلیون ها دلار در اختیار این گروه ها قرار می دادند.

اما اوضاع دیگر مثل قبل نیست و از آن زمان تاکنون چنین شکل حمایتی از گروه دولت اسلامی رنگ باخته است. در سال ۲۰۱۴ تنها بخش بسیار اندکی از درآمدهای دولت اسلامی از طریق چمدان های پول بوده است.

عربستان سعودی متهم است که از شبه نظامیان اسلامگرا زیر پرچم “دولت اسلامی” حمایت کرده است اما ریاض این اتهام را قویا رد می کند

همچنین عربستان سعودی و قطر معتقدند که بشار اسد، رییس جمهوری سوریه، به زودی سقوط می کند و در این مسیر اسلام سیاسی سنی به مثابه عاملی مهم در تحقق اهداف سیاسی آنها در منطقه عمل کرده است زیرا گروه های شبه نظامی درگیر، همگی شناسنامه ای اسلامگرا دارند.

لواء التوحید، احرار الشام و جیش الاسلام تنها چند نمونه از این گروه ها هستند که همگی رابطه ای ضعیف با جبهه نصرت، شاخه القاعده در سوریه، داشتند.

قطر به سبب ارتباط های مبهمی که با این گروه دارد تاکنون به طور ویژه ای هدف انتقادها بوده است.

ترکیه نیز به نوبه خود سیاست سوال برانگیزی را در مناطق مرزی اش در پیش گرفت؛ هنگامی که اجازه داد تسلیحات و پول با حمایت قطر و عربستان سعودی به سوی سوریه سرازیر شود.

آن زمان همه فکر می کردند که این کارها سقوط حکومت اسد را تسهیل می کند و با قطع حمایت ایران شیعه، سوریه به عنوان قدرتی سنی در حاشیه مدیترانه سر بر می آورد.

اما از زمانی که رشد و پیشرفت گروه “دولت اسلامی” در سال ۲۰۱۳ آغاز شد همه آن گروه ها یا به حاشیه رانده شدند یا تصمیم گرفتند که با در اختیار گذاشتن پول و اسلحه خود، با گروه پیشرو (دولت اسلامی) همراه شوند.

جبهه نصرت تنها گروهی است که همچنان فاصله خود را قاطعانه با گروه دولت اسلامی حفظ کرده است. هر چند که تخمین زده می شود در این مدت دستکم ۳۰۰۰ شبه نظامی جبهه نصرت به گروه “دولت اسلامی” پیوسته اند.

آیا قطر از گروه “دولت اسلامی” حمایت کرده است؟ پاسخ مستقیم به این پرسش، منفی است. اما به شکل غیرمستقیم، مجموعه ای از سیاست های نادرست و ساده انگارانه قطر باعث شده که سلاح و پول از طرف این کشور در اختیار دولت اسلامی قرار گیرد.

عربستان سعودی نیز به شکل مستقیم کاری برای حمایت از این گروه شبه نظامی انجام نداده اما، مثل قطر، تصمیمش برای برکناری بشار اسد باعث شده تا اشتباهاتی جدی در انتخاب متحدان تازه انجام دهد.

هر دو کشور باید با نگاه به گذشته، رفتار خود و آنچه را در این مدت در قبال سوریه انجام داده اند بررسی و تحلیل کنند. هر چند که بعید است قطر و عربستان سعودی نتیجه هرگونه بررسی در این باره یا اقدام به تصحیح اشتباهات خود را به شکل علنی اعلام کنند.

از نخستین روزهای بروز نا آرامی در سوریه علیه حکومت بشار اسد، منابعی مالی از سوی ثروتمندان عرب در حاشیه خلیج فارس در اختیار مخالفان اسد قرار گرفت

‘چند سال نوری جلوتر’

با این حال مسایل عمیق‌تری هم برای قطر و عربستان سعودی وجود دارد؛ از جمله روابط مذهبی و میزان همدلی با گروهی که به طور ویژه در تقابل با منافع ایران شیعه در منطقه عمل می کند و در افکار عمومی کشورهای عربی خلیج فارس حامیانی دارد.

اقدامات سبعانه ای که “دولت اسلامی” تاکنون مرتکب شده، کار حمایت از این گروه را دشوار می کند اما هدفی که اعلام کرده یعنی تاسیس خلافت اسلامی قطعا هوادارانی در برخی نقاط جهان اسلام دارد.

بسیاری از کسانی که از برپایی خلافت اسلامی پشتیبانی می کنند پیشاپیش به سوریه رفته اند و در راه دولت اسلامی یا دیگر گروه ها جنگیده و یا کشته شده اند. برخی دیگر که منفعلانه از چنین خلافتی حمایت کرده اند احتمالا در آینده هم چنین می کنند.

عملکرد “دولت اسلامی” تاکنون نشان داده که این گروه بسیار موفق است. گروهی که همه رقبایش را از دور مبارزه خارج کرده و توانسته با به کارگیری کارزار رسانه ای گسترده به ده ها زبان، مردان و زنان جوانی را به سوی خود جلب کند.

دولت اسلامی در هر فعالیتی که می کند – از جنگیدن، تا سلسله مراتب سازمانی، تا پیام رسانی – چند سال نوری از دیگر گروه های مخالف که در منطقه درگیر هستند جلوتر است.

‘اقتصاد جنگی’

گروه “دولت اسلامی” ساختار یک شبه دولت را در مناطق تحت کنترل خود به اجرا در آورده است: وزارتخانه ها و دادگاه هایی تشکیل داده و حتی یک سیستم ابتدایی برای جمع آوری مالیات برپا کرده که براساس آن مردم باید مبلغی به مراتب کمتر از آنچه شهروندان سوریه به حکومت بشار اسد می پردازند پرداخت کنند.

حکومت بشار اسد متهم است که با گروه “دولت اسلامی” تجارت می‌کند

پس از در دست گرفتن هر شهری، این گروه به سرعت جریان آب، مخازن آرد و منابع هیدروکربنی را در منطقه تامین می کند و شبکه توزیع مرکزگرایی به وجود می آورد که زندگی مردم محلی را به خود وابسته می سازد.

وابستگی داشتن و حمایت کردن دو موضوع جداگانه هستند و غیرممکن است که بتوانیم تعیین کنیم چند نفر از “شهروندان دولت اسلامی” به شکل مشتاقانه یا از روی تسلیم و اجبار در حال زندگی در این مناطق هستند.

برای فهم عملکرد اقتصاد “دولت اسلامی” باید نگاهی عمیق به دنیای واسطه ها و شبکه مخوفی بیندازیم که در آن “هوادارنی وفادار” از گروه های مختلف موقعیت های اقتصادی را می قاپند و معاملات را جوش می دهند.

دولت اسلامی در حال حاضر به شکل روزانه ۹۰۰۰ بشکه نفت به بهای ۲۵ تا ۴۵ دلار می فروشد.

بخشی از این نفت از طریق واسطه های کرد به ترکیه می رود، بخشی از آن خرج مصارف داخلی دولت اسلامی می شود، و بخش دیگر سهم حکومت بشار اسد است که در ازای آن تسلیحاتی را به گروه دولت اسلامی می فروشد.

ولادیمیر فان ویلگنبرگ از موسسه مطالعاتی جیمزتاون می گوید: “این یک سیستم اقتصاد جنگی سنتی است.”

نوع معاملاتی از این دست و ائتلاف های غریب، بسیار شبیه وقایعی است که در جریان جنگ داخلی لبنان روی می داد هنگامی که فرماندهان درگیر از یکسو با هم می جنگیدند و از دیگر سو با یکدیگر معاملات تجاری داشتند.

نکته مهم این است که دولت اسلامی گروهی است که به شکل اساسی خرج خود را در می آورد. این گروه نمی تواند منزوی باشد و با جهان قطع رابطه کند زیرا وجودش به ثبات منطقه ای گره خورده است به طوری که هم خودش از این ثبات بهره می برد و هم افرادی که با آنها می جنگد.

سوال مهمتر البته این است که این گروه قوی در منطقه چگونه می تواند شکست داده شود؟

بدون مداخله غربی انجام چنین کاری نامحتمل است. هرچند قبایل سنی در عراق در حال بازاندیشی درباره وفاداری شان به این گروه هستند اما آنها مهمات و منابع مالی لازم برای درهم شکستن دولت اسلامی در اختیار ندارند. همانطور که ارتش های عراق و سوریه چنین امکاناتی ندارند.

* مایکل استیونس مدیر موسسه مطالعاتی رویال یونایتد (RUSI) در قطر است و در حال حاضر در اربیل بسر می برد.